بیشترین کاربری فرآورده‌های نفتی در بدست آوردن انرژی از آن‌ها است، مانند مازوت و بنزین که فرآورده‌هایی برای به‌کارگیری انرژی آن‌ها هستند. پالایشگاه‌ها همچنین مواد شیمیایی دیگری نیز فرآوری می‌کنند، که برخی از آن‌ها فرایندهای شیمیایی را برای فرآوری پلاستیک و دیگر مواد پرکاربرد، به‌کار می‌برند.
 
ازآنجاکه نفت دارای چند درصد گوگرد است، مقدار زیادی گوگرد نیز به عنوان فرآورده نفتی فرآوری می‌شود. هیدروژن و کربن در شکل کک نفت نیز می‌توانند، فرآورده نفتی به‌حساب آیند.
 
 نفت و فرآورده های نفتی (Petroleum and petroleum products) ترکیبات بسیار مهمی هستند که برای تولید انواع سوخت و خوراک دیگر صنایع مورد استفاده قرار می گیرند. نفت و فرآورده های نفتی از نفت خام با استفاده از روش تقطیر در پالایشگاه ها بدست می آیند.
 
فرآورده های نفتی نوعی سوخت فسیلی است که به صورت مایع در حوزه های زیر زمینی یافت می شود و یکی از پرکاربردترین و شناخته شده ترین منابع تولید انرژی در دنیا قلمداد می شود. هر کدام از انواع این فرآورده ها دارای خصوصیات ویژه ای است و پالایشگاه ها علاوه بر نفت و مشتقات نفتی، مواد شیمیایی دیگر نیز تولید می کنند.
 
 فرآورده های نفتی به مواد و مقادیر پرکاربردی اطلاق می شود که از نفت خام و در پالایشگاه های نفت به دست می آید. امروزه این فراورده ها در زندگی ما نقش بسیار زیادی دارد به گونه ای که بدون آنها ادامه زندگی بسیار دشوار می شود.
 
 برجسته ترین کاربرد فرآورده های نفتی به دست آمدن انرژی از آنهاست. این فرآورده ها اغلب سیاه یا قهوه ای تیره است اما در پاره ای از اوقات در رنگ های زرد، قرمز و سبز نیز تولید و یافت می شود.
 
* انواع فرآورده های نفتی
 
بنزین، سوخت های دیزلی، آسفالت و قیر، گازوئیل، سوخت هواپیما، روغن های پایه و روان کننده، انواع موم و گریس، هیدروژن و کربن به شکل نفت، سوخت های کوره، سوخت های جت، قطران طبیعی، نفت سفید و... از انواع فرآورده های نفتی هستند که هر کدام از آنها از اهمیت قابل توجهی برخوردارند.
 
* محصولات بدست آمده از فرآورده های نفتی
 
فرآورده های نفتی محصولات فراوانی را نیز دارند، بسیاری از محصولاتی که ما در طول روز از آن استفاده می‌کنیم از فرآورده های نفتی تولید شده است و این محصولات در زندگی امروز ما بشدت جا باز کرده و تاثیر گذار است.
 
برای نمونه آسپرین، مداد رنگی، آدامس، لباس های ضد چروک، پنل های خورشیدی، برخی از لوازم های آرایشی، تجهیزات ورزشی، دندان های مصنوعی، خوشبوکننده ها اعم از عطر، ادکلن و...، لنزهای چشمی، خمیر دندان و... از محصولاتی هستند که از فرآورده های نفتی تولید می‌شوند.
 
انواع روان کننده ها که در صنعت و ماشین آلات مورد استفاده قرار می گیرند هم از نفت گرفته می شوند، تقریبا در همه صنایع در بسیاری از ماشین ها استفاده می شوند. روان کننده ها در انواع خودروها و ماشین های صنعتی برای کاهش اصطکاک استفاده می شوند. علاوه بر این، آنها در پخت و پز، کاربردهای زیستی بر روی انسان، اولتراسوند و معاینات پزشکی استفاده می شوند. روان کننده ها معمولا حاوی ۹۰ درصد روغن پایه اند که معمولا مشتقات نفتی هستند.
 
همچنین فرآورده های نفتی جانبی مانند روغن معدنی و کاربردهای نفت خام در ساخت کرم ها و داروهای موضعی استفاده می شود. اگرچه بیشتر داروها از مولکول‌های آلی پیچیده تشکیل شده‌اند، اما اساس آن به مولکول‌های آلی ساده، که عمدتاً محصولات جانبی نفت هستند، مرتبط است.
 
از جمله کاربردهای نفت خام در تولید آمونیاک استفاده می شود که به عنوان منبع نیتروژن در کودهای کشاورزی استفاده می گردد. برای دستیابی به این محصول، آفت کش ها به طور گسترده در بخش کشاورزی استفاده می شوند. بیشتر آفت کش ها از نفت تولید شده و علاوه بر این، ماشین آلات برای کارهای کشاورزی نیز نفت مصرف می کنند. به این ترتیب کشاورزی، یکی از مصرف کنندگان عمده نفت است
 
فرآورده های نفتی توسط بسیاری از شرکت های شیمیایی به عنوان مواد اولیه استفاده می شود. کاربردهای نفت خام در ساخت کودهای شیمیایی، الیاف مصنوعی، لاستیک مصنوعی، نایلون، پلاستیک، آفت‌کش‌ها و حشره‌کش‌ها، عطرها، رنگ‌ها و غیره استفاده می‌شوند. پالایش نفت خام منجر به تولید چندین فرآورده جانبی می شود که در ساخت محصولات مختلف برای مصارف خانگی و صنعتی استفاده می شوند. محصولات فرعی عمده نفت شامل پلاستیک، مواد شوینده، نپتا، گریس، وازلین، موم و بوتادین و غیره است.
 
یکی دیگر از کاربردهای نفت خام در محصولات خانگی است. بسیاری از محصولات خانگی مانند مواد شوینده، وازلین، موم و غیره از نفت به دست می آیند. نفت سفید، محصول جانبی نفت است که هنوز در بسیاری از کشورها برای پخت و پز، روشنایی و سایر مصارف خانگی استفاده می شود.
 
* دور زدن تحریم با صادرات فرآورده‌های نفتی
 
محصولاتی که از فرآورده های نفتی بدست می آیند تنوع بسیاری دارند و‌ تقاضا برای خرید آنها نیز بسیار زیاد است بر همین اساس است که طی سالهای گذشته همواره کارشناسان بر این مسئله تاکید داشته اند که یکی از راه‌ها برای دور زدن تحریم‌ها و صادرات نفت، رفتن به سمت تولید فرآورده‌های نفتی است، فرآورده‌های نفتی که در صنعت پالایش نفت تولید می‌شوند قطعا می توانند به دورزدن تحریم ها کمک کند.
 
البته علیرغم تاکید بسیاری از کارشناسان و متخصصان درباره لزوم حرکت به سمت تولید فرآورده‌های نفتی برای صادرات، ارز آوری و دور زدن تحریم ها، برخی نیز بوده اند که مانع تحقق چنین موضوعی شده اند زیرا معتقد بودند که امکان دور زدن تحریم‌ها با صادرات فرآورده به جای نفت وجود ندارد.
 
 خام فروشی نفت قابل شناسایی است و در هرجای دنیا نفت خامی که در نفتکش ها حمل می شود با یک تست ساده قابل شناسایی است. اما فراورده قابل شناسایی نیست و  نمی شود بنزین را شناسایی کرد که مثلا تولید کدام کشور است. الان همه تولیدکنندگان به این سمت حرکت می کنند وما باید از بقیه پیشقدم تر باشیم ولی میبینیم سیاست ما با اینکه تحریم‌های سختی را پشت سر گذاشتیم ولی درس نگرفتیم.
 
در همین رابطه، بعضی از کارشناسان معتقدند که با توجه به صادرات نفت خام که در محموله‌های بسیار بزرگ (بعضاً ۲ تا ۳ میلیون بشکه) صورت می‌گیرد، این امکان برای آمریکا به وجود می‌آید که نفت‌کش‌های حامل نفت ایران را به راحتی مورد رصد قرار دهد، و این امر موجب افزایش ریسک خرید نفت ایران می‌گردد.
 
 علاوه بر رهگیری نفت‌کش‌ها همچنان امکان تحریم مجدد بیمه‌ی محموله‌های نفتی و همچنین تحریم بانکرینگ، همچون دوران قبلی تحریم برای دولت آمریکا وجود دارد.
 
به گفته کارشناسان انرژی به‌ غیر از پتانسیل‌های تحریمی ایران، کیفیت و خواص شیمیایی و فیزیکی نفت خام ایران نیز تقریباً مشخص است و درنتیجه ادعا می‌شود که امکان شناسایی آن از این طریق وجود دارد. از طرف دیگر، مقاصد صادراتی ایران نیز محدود است به‌ نحوی‌که ایران در حال حاضر سهم عمده نفت صادراتی خود را تنها به ۴۰ پالایشگاه در چند کشور از جمله چین، هند، کره جنوبی، ژاپن، ترکیه صادر می‌کند.
 
 ایران دو راهکار بلندمدت و کوتاه‌مدت برای بی‌اثر کردن تحریم‌های نفتی دارد. راهکار کوتاه‌مدت عرضه‌ نفت در بورس و فروش نفت توسط بخش خصوصی است و راهکار بلندمدت، پالایش و فرآورش نفت خام است. در راهکار بلندمدت وزارت نفت می‌بایست، به دنبال توسعه زنجیره ارزش در حوزه محصولات نفتی باشد و به سمتی حرکت کند که به‌جای فروش نفت خام، کالاهای نهایی تولید و صادر نماید.
 
 یکی از ویژگی‌های فراورش نفت خام و تبدیل آن به زنجیره متنوعی از فرآورده‌های نفتی، این موضوع است که صادرات بخش زیادی از فرآورده‌ها از طریق خودروهای سنگین، خط لوله و نهایتاً کشتی به کشورهای همسایه صورت می‌گیرد. این نحوه از صادرات را می‌توان «توزیع از طریق شبکه مویرگی» نامید.
 
 با فراوری نفت خام و تبدیل آن به فراورده‌های نفتی، تنوع محصولات تولیدی و متعاقباً تعداد و تنوع مشتری‌های جهانی نیز افزایش می‌یابد. تنوع مشتری‌های خارجی ایران مزایای زیادی دارد یکی از این مزایا از بین رفتن محدودیت‌های فروش نفت به چند کشور خاص است. این احتمال وجود دارد که چند کشوری که خریداران نفت ایران بودند، در صورت تحریم بازگشت تحریم‌های نفتی ایران میزان واردات خود را کاهش دهند اما این امر با فروش فراورده‌های نفتی به مشتری‌های متنوع و فراوان بی‌اثر می‌گردد.
 
کارشناسان دیگری نیز اعتقاد دارند که یکی از ویژگی‌های تنوع مشتری‌های خارجی در خرید فرآورده‌های نفتی ایران، موضوع محدود شدن امکان رهگیری درآمدهای خارجی کشور است. به‌عبارت‌دیگر، با افزایش تعداد تراکنش‌های مالی با حجم‌های مالی کوچک، ریسک همکاری مالی با ایران کاهش می‌یابد. ذکر این نکته لازم و ضروری است که در دوره‌ی تحریم‌های قبلی جابه‌جایی پول محموله‌های بزرگ نفتی، با مشکل همراه بود، زیرا در آن دوران تراکنش‌های چند میلیون دلاری می‌بایست توسط بانک‌های بزرگ صورت می‌گرفت که به دلیل ریسک همکاری با ایران این جابه‌جایی پول با مشکلاتی همراه شد. در صورت فروش فرآورده‌های نفتی، حجم معاملات بانکی به تراکنش‌های چند هزار دلاری کاهش می‌یابد و جابه‌جایی پول توسط بانک‌های کوچک که رهگیری آن برای سیستم مالی آمریکا دشوارتر است و حتی صرافی‌ها امکان‌پذیر خواهد شد.
 
* ۳ مزیت صادرات فرآورده های نفتی به جای نفت خام در دوران تحریم
 
 مزایای فروش فرآورده‌های نفتی همچون بنزین و گازوئیل و نفتا به جای فروش نفت خام همواره مورد توجه کارشناسان بوده است و وجود وابستگی درآمد ارزی کشور به فروش نفت خام یکی از معضلات اصلی کشور است که با اعمال تحریم‌ها می‌تواند مشکلات بسیاری را برای کشور ایجاد کند و با کاهش درآمدهای ارزی کشور چالش‌های بسیاری برای کشور بوجود بیاورد.
 
به دلیل اینکه نفت خام تنها باید به مصرف پالایشگاه‌ها رسیده تا بتواند به فرآورده تبدیل شود بازار نفت خام، بازار محدود به بازیگران بزرگ و شاخص است که تولید کننده‌ها و مصرف کننده‌های مشخصی دارد، این موضوع موجب می‌گردد تا رهگیری محموله‌های فروش نفت بسیار ساده صورت بگیرد و روند صادرات این محصول استراتژیک تحت اثر تحریم ها بسیار آسیب پذیر باشد.
 
 به عنوان مثال تعداد پالایشگاه هایی که  نفت خام ایران را خریداری می‌کنند کمتر از ۵۰ پالایشگاه است به طوری که حتی بیشتر این پالایشگاه‌ها متعلق به کشورهای محدودی از جمله چین، هند، کره جنوبی، ژاپن و چند کشور اروپایی هستند.

 از طرف دیگر اما تعداد مصرف کننده‌های فرآورده‌های نفتی بسیار بیشتر است چرا که فرآورده‌های نفتی بر خلاف نفت خام می‌تواند مستقیما به دست مصرف کننده نهایی برسد و این بدین معنی است که هر فردی می‌تواند خود خریدار فرآورده باشد و برای فروش آن نیازی به محدود شدن به پالایشگاه‌داران نیست.
 
به گفته کارشناسان انرژی به عنوان مثال یکی از فرآورده های نفتی که در تمامی کشورهای منطقه مصرف قابل توجهی دارد، بنزین است. یکی از فرآورده‌های نفتی که پتانسیل بالایی برای جایگزینی درآمدهای نفتی دارد، تنها در منطقه غرب و جنوب آسیا یعنی کشورهای هند و پاکستان و عراق و افغانستان و امثال بازاری بیش از ۱.۵ میلیارد نفری وجود دارد، همین رویکرد در نهایت موجب وابستگی بیشتر کشورهای منطقه به ایران می‌شود که در بلند مدت امنیت اقتصادی آن‌ها به ما گره می‌خورد. این رویکرد می تواند در مسائل سیاسی نیز مورد کشورهای منطقه را با ایران هم سو کند.
 
 یکی دیگر از ویژگی‌های صادرات نفت خام، حجم بالای محموله‌های نفت خام است که معمولا با کشتی‌های نفتکش حمل می‌شود. این حجم بالا خود باعث رهگیری آسان محموله‌های نفت خام می‌شود. این درحالی است که محموله‌های فرآورده نفتی امکان مبادله در حجم‌های کوچک‌تر را نیز دارد به طوری که حتی می‌توان از حمل و نقل ریلی و جاده‌ای برای حمل این محموله‌ها بهره برد.
 
 این موضوع موجب می‌شود که شناسایی محموله‌های فروش فرآورده‌های نفتی بسیار دشوارتر صورت گیرد و امکان به خطر افتادن درآمدهای کشور نیز به حداقل برسد. از طرف دیگر به دلیل امکان فروش فرآورده‌های نفتی در حجم‌های کوچک عملا بخش خصوصی نیز می‌تواند به راحتی به تجارت این کالا وارد شده و در فروش این محصولات به کشور کمک کند.به طوری که تحریم تعداد زیادی شرکت‌های خصوصی فروشنده فرآورده نفتی بسیار دشوارتر از چند شرکت دولتی فروشنده نفت خام خواهد بود.
 
به گفته  کارشناسان انرژی تبادلات مالی که در بازار نفت خام وجود دارد، معمولا در ارقام بسیار بالایی است به طوری که تراکنش‌های مالی فروش نفت خام به راحتی می‌تواند توسط سیستم‌های مالی بانکی دنیا رصد گردد. در طرف دیگر اما مبادلات انجام شده در سطح فرآورده ‌ای نفتی عمدتا مبادلات خرد است که این موضوع رصد این تراکنش‌ها را بسیار دشوار کرده و عملا امکان رهگیری و تحریم شرکت‌های مرتبط با این موضوع وجود نخواهد داشت.
 
شاهد مثال این مساله پتروشیمی‌ها هستند چنانکه این موضوع در رابطه با پتروشیمی‌های کشور در دوران قبلی تحریم‌ها کاملا مشهود است به طوری که در دوران قبلی تحریم درامدهای پتروشیمی‌های داخلی به دلیل خرد بودن تحت تحریم قرار نگرفت.
 
* بازار مناسب برای محصولات فرآوری شده نفتی
 
وجود مزیت های ذکر شده در رابطه با فروش فراورده های نفتی از جمله بازار گسترده فروش، حجم کم محموله‌ها و معاملات مالی خرد نسبت به فروش نفت خام نشان دهنده بازار مناسب فرآورده های نفتی بخصوص برای کشورهایی همچون ایران که همواره در معرض تحریم قراردارند است. به طوری که می‌توان با پیش گرفتن رویکرد فروش فرآورده به جای نفت خام از اثر تحریم‌ها در کشور کاست. راهکاری که تاکنون نه تنها مورد توجه مسئولین نبوده بلکه برعکس تلاش مسئولین در دهه گذشته بر افزایش فروش نفت خام بوده است و از توجه به این حوزه ، به شدت غفلت شده است.
 
با توجه به مواردی که گفته شد به نظر می رسد صادرات فرآورده های نفتی تولید شده در صنعت پالایش نفت در حال حاضر از بهترین روشهای ممکن برای دور زدن تحریم‌های نفتی است و انتظار می رود مسوولان مربوطه به این مهم توجه کرده و برای پیشبرد این مسیر تلاش کنند.

* معاون مدیرعامل و مدیربازرگانی شرکت پالایش نفت لاوان