تنش سیاسی-نظامی اخیر میان ایران و جمهوری آذربایجان هر چند از مدت‌ها قبل زمینه‌هایی داشته، تازه آغاز شده و به اذعان بسیاری از تحلیل گران روابط بین الملل، در آینده گسترش هم خواهد یافت.

فرارو/متن پیش رو در فرارو منتشر شده و بازنشر آن در آخرین خبر به معنای تاییدش نیست
محمد مهدی حاتمی/ تنش سیاسی-نظامی اخیر میان ایران و جمهوری آذربایجان هر چند از مدت‌ها قبل زمینه‌هایی داشته، تازه آغاز شده و به اذعان بسیاری از تحلیل گران روابط بین الملل، در آینده گسترش هم خواهد یافت.

در این میان، برخی معتقدند آذربایجان به ابزاری برای مشغول کردن ایران به یک بحران تازه در نزدیکی مرزهایش بدل شده، بحرانی که ترکیه و اسرائیل هم اضلاع دیگر آن هستند و البته، شاید بتوان ردپای روسیه، آمریکا، پاکستان و حتی برخی کشور‌های عربی را هم در آن جست و جو کرد.

اما آیا این بازی ممکن است با اقدامات احتمالی ایران، از یک سو پیچیده‌تر شود و از دیگر سو ورق به نفع ایران برگردد؟ شواهدی وجود دارند که نشان می‌دهند پاسخ مثبت است و از قضا، دست ایران چندان هم بسته نیست.

ایران، به اقتصاد آذربایجان ضربه می‌زند
همین چند هفته پیش بود که خیرالله خادمی، معاون وزیر راه و شهرسازی از مذاکره با مقامات ارمنستان برای احداث یک کریدور جدید جاده‌ای خبر داد و گفت: «ارمنستان به دنبال ساخت جاده ترانزیتی جدیدی از ایران تا گرجستان است و ما هم برای مشارکت در ساخت این مسیر جدید که کشورمان را به گرجستان می‌رساند، اعلام آمادگی کرده ایم. البته این کریدور جدیدِ ترانزیتی، جدا از ساخت مسیر جایگزین «گوریس-قاپان است» و درباره ساخت مسیر جایگزین یا همان جاده «تاتو» هم به توافقاتی رسیده ایم.»

خادمی ادامه داد: «در حال حاضر یک مسیر ارتباطی از مرز «نوردوز» در استان آذربایجان شرقیِ ایران تا شهر «ایروان» در ارمنستان به طول حدود ۴۰۰ کیلومتر وجود دارد که این مسیر به عنوان «کریدور شمال-جنوب» به مرز گرجستان می‌رسد و عملا این مسیر بخشی از «کریدور شمال- جنوب» کشورمان محسوب می‌شود که از این مسیر، از طریق ارمنستان و گرجستان به حوزه قفقاز و در نهایت به اروپا متصل می‌شویم.»

توصیف سخنان معاون وزیر راه و شهرسازی برای افراد غیر متخصص این است: ایران می‌خواهد جمهوری آذربایجان را از مسیر ترانزیتی «کریدور شمال-جنوب»، کنار بگذارد و این کشور را با ارمنستان جایگزین کند. این، احتمالاً بزرگ‌ترین ضربه‌ای است که آذربایجانی‌ها می‌توانند از ایران دریافت کنند، چرا که عدم النفع اقتصادی آن‌ها از این تصمیم ایران، می‌تواند سر به میلیارد‌ها دلار بزند.

دست «جمهوری آذربایجان» بسته است
«کریدور شمال-جنوب» (International North–South Transport Corridor)، در حال حاضر مهم‌ترین پروژه ترانزیتی ایران (به لحاظ نزدیکی به فاز اجرایی) است. بر اساس برنامه ریزی‌های قبلیِ این پروژه، قرار بوده که مسیر این کریدور، از هند آغاز شده، از بندر «چابهار» در ایران بگذرد و سپس با عبور از خاک جمهوری آذربایجان به روسیه و سپس فنلاند برسد.
 
در واقع، هدف، وصل کردنِ هند به عنوان سومین اقتصاد بزرگ جهان در دهه آینده به اروپا است و نکته این است که هیچ مسیری به ارزانیِ مسیر ترانزیتیِ ایران-روسیه-اروپا وجود ندارد. به عبارت ساده، در اینجا «ریش و قیچی دست ایران است.»

در طرح اصلیِ «کریدور شمال-جنوب»، کالا‌های هندی وارد بندر «چابهار» در ایران می‌شوند و سپس، از طریق شبکه ریلی ایران به آستارا می‌رسند. شبکه راه‌آهن ایران در آستارا اکنون به آن سویِ مرز، یعنی آستارایِ آذربایجان متصل است و ادامه مسیر تا «مسکو» و «سن پترزبورگ» در روسیه و سپس خاکِ اروپا هم در این طرح مشخص شده است. (البته یک مسیر جایگزینِ ریلی-دریایی هم وجود دارد که باز هم از خاک ایران عبور کرده، به بندر «باکو» در آذربایجان و سپس بندر «آستاراخان» در روسیه می‌رسد و از آنجا دوباره به شبکه ریلی روسیه می‌پیوندد.)

حالا، اما به نظر می‌رسد که تنش اخیر میان ایران و جمهوری آذربایجان، موجب شده که ایران، ارمنستان و گرجستان را جایگزین این کشور کند. همزمان، از آنجا گرجستان و ارمنستان (با مجموع جمعیت حدود ۷ میلیون نفری و مجموع تولید ناخالص داخلی حدود ۳۰ میلیارد دلاری) از عبور یک کریدور ترانزیتیِ بین المللی از خاک شان به شدت منتفع می‌شوند، به نظر می‌رسد که پیشنهاد جدید ایران، آن اندازه جذاب باشد که آن‌ها نتوانند ردش کنند.

آیا ضربه ایران به ترکیه هم در راه است؟
به این ترتیب، ایران در این ماجرا دست بالا را دارد و ضرر (یا دست کم عدم النفعی) که از این نظر به جمهوری آذربایجان وارد می‌شود، می‌تواند بسیار هنگفت و در مقیاس سالانه، برابر با چندین میلیارد دلار باشد.

بر اساس اطلاعات موجود، همین حالا هم «کریدور شمال-جنوب» در ایران در دو بندر «شهید رجایی» (بندرعباس) و «شهید بهشتی» (چابهار) دارای زیرساخت‌های لازمِ ریلی هست و راه آهن آستارا-آستارا (میان ایران و جمهوری آذربایجان) هم در سال ۱۳۹۷ افتتاح شده است. تنها حلقه مفقوده در این میان، مسیر ریلی ۱۶۴ کیلومتریِ رشت-آستارا در خاک ایران است که شرکت ساخت و توسعه زیربنا‌های حمل و نقل کشور متولی پیش‌برد آن است.

از طرفی، یک خط‌آهن متروک میان ایران و ارمنستان از مرز «جلفا» وجود دارد که به دلیل جنگ «قره باغ» میان آذربایجان و ارمنستان غیر قابل استفاده شده، اما در جریان سفر چندی پیش وزیر پیشین راه و شهرسازی ایران به ارمنستان، در مورد فعالیت مجدد آن توافق شده است. به این ترتیب، ظاهراً ایران می‌تواند بدون هزینه بالا، جمهوری آذربایجان را از ابرپروژه «کریدور شمال-جنوب» کنار بگذارد.

اما ایران کارت‌های برنده دیگری هم در اختیار دارد که تاکنون کمتر در مورد آن صحبت شده است. بررسی‌ها نشان می‌دهند که علاوه بر «کریدور شمال-جنوب»، ۲ کریدور ترانزیتیِ دیگر هم وجود دارند که ایران می‌تواند در صورت لزوم، مانع از انتفاع اتحاد «ترکیه-آذربایجان» از آن‌ها شود.

نخستین مورد، «کریدور جنوب-غرب» است که ایده اجرای آن در سال ۲۰۱۶ میلادی، میان ایران، آذربایجان و گرجستان شکل گرفت و کشور‌هایی مانند اوکراین و لهستان هم در مسیر آن قرار می‌گیرند. این پروژه هم مشابه پروژه «کریدور شمال-جنوب» (با اندکی تفاوت) است و حالا ایران می‌تواند در این طرح، ارمنستان را جایگزین جمهوری آذربایجان کند.

مورد دوم، اما بسیار مهم‌تر است: «کریدور اسلام‌آباد-تهران-استانبول». این کریدور برای ترکیه و پاکستان به شدت اهمیت دارد و از آنجا که این دو کشور اخیرا در همراهی با جمهوری آذربایجان، رزمایشی مشترک به نام «سه برادر» اجرا کردند که ایران آن در تقابل با خود تلقی کرد، به نظر می‌رسد که باید آن را جدی گرفت.

این کریدور همین حالا هم فعال است و در آینده دو اقتصاد بزرگِ ترکیه و پاکستان نقش اساسی بازی خواهد کرد. با این همه، ترکیه و پاکستان، حالا احتمالا بسیار نگران هستند که دخالت شان در تنش سیاسی-نظامی میان ایران و آذربایجان، ممکن است بر عملکرد این کریدور ترانزیتی هم تاثیر بگذارد.